گنبد باز شهر نطنز
اصفهان-نطنزبر فراز یکی از کوههای رشته کوه کرکس در جنوب غربی شهر نطنز، گنبدی قرار دارد که از دور به شکل بنایی کوچک با روزنههایی چند، به نظر میرسد و به گنبد باز معروف است.

گنبد باز شهر نطنز گوهری است در گنجینة هنر معماری ایران زمین که متأسفانه تاکنون ناشناخته مانده است و باید مورد توجه کافی قرار گیرد و نسبت به تعمیر و نگهداری آن، اقدام سریعی انجام گردد. طراحی این بنا، از نظر محاسبات فنی بسیار ماهرانه و از نظر تزئینات، بینهایت زیبا است. راه دستیابی به گنبد باز، همان درههای سنگلاخی پیرامون آن است.
فاصله جاده آسفالته تا گنبد 5/2 کیلومتر است. با پایان گرفتن درهها، کوه آغاز میگردد. پس از پیمودن بخشی از کوه، منظرة کامل به خوبی نمایان میگردد و گردشگر در برابر دیدگان خود، نمونة زیبایی از هنر معماری را مشاهده میکند. این بنای افسانهای که از ایوان آن، مسافتهای بسیار دور یعنی تا ژرفای کویر را میتوان مشاهده کرد، دارای مشخصاتی به شرح زیر است:
رزرو هتل های ایران در رزرواسیون آریا
گنبد باز شهر نطنز بر تختگاه دایره مانندی از سنگ لاشه با قطر تقریبی 5/10 متر و بلندی 8/0 تا 3 متر بر فراز کوهی که بلندی آن از اراضی اطراف، حدود 2000 متر است، به صورت هشت ضلعی بنا گردیده است. لبه پرتگاه آن تا جرزهای گنبد، حدود یک متر فاصله دارد. این بنا از آجر و ملاط گچ ساخته شده است. ابعاد هریک از اضلاع هشت ضلعی آن 34/3 و قطر پی آن 80/1 متر است.
در گوشة شمال غربی آن، پلکانی با 11 پله مارپیچ به طرف سقف وجود دارد. در سقف محوطه داخلی گنبد، دریچه مدوری وجود دارد که از آن، نمای داخلی ساقه و پوشش خارجی گنبد و دیوارکهای پشت ساقه گنبد به خوبی نمایان است.
در سال 1374 شمسی، به همت مسئولین میراث فرهنگی اصفهان، کف گنبد تعمیر شد و بقیة بنا نیز نیازمند تعمیرات و مرمت اساسی است.
گنبد باز، یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران است. جرزهای گنبد در حد اعلای تناسب انتخاب شدهاند و بهترین شکل مقاومت در برابر زلزله و طوفانهای سهمگین را دارد؛ آن چنان که در برابر دو زلزله قوی و طوفانهای مهیب کوه کرکس ایستادگی نموده است. شگفت آن که در سطح مقطع این جرزها چنان صرفهجویی به کار رفته که با محاسبات پیشرفته امروزی نمیتوان کمترین تغییری در آن داد و یا صرفهجویی بیشتر به عمل آورد.
اجرای این بنای ظریف با ابعاد کاملاً موزون و مناسب، آن هم در یک محوطة بسیار محدود، به رغم راهی بسیار مشکل، به راستی یکی از عجایب هنری است. شگفت آن که برای این ساختمان هشت ضلعی که قطر دایره محیطی آن 9 متر استٰ، حتی محوطه همواری در اختیار نبوده و تعدادی از پایهها بر روی قطعه سنگهای پایینتر به طوری بنا شده که عبور در اطراف آن، عملاً امکانپذیر نیست.
در داخل یکی از پایهها، راه پلهای، ارتباط قسمت پایین را با ایوان بالا برقرار میسازد. این ایوان چون کمربندی محکم، در مقابل فشارهای منتج از سنگینی گنبد، محاسبه و ساخته شده است. از این ایوان میتوان فرسنگها افق اطراف را زیرنظر داشت. ابداع و احداث ایوانی به این شکل در این ساختمان شاهکاری هنری است و با اصل معروف معماری که «یک واحد ساختمانی ضمن تأمین مقصود اصلی، وقتی به نهایت کمال میرسد که هم به زیبایی آن افزوده شود و هم مقاومت آن را بالا برد، کاملاً مطابقت دارد.
گچبری داخل ساختمان،ساده ولی در عین حال با ظرافت بسیار اجرا شده است. به طور کی، جزئیات بسیار دقیق کارهای اجرایی دال بر آن است که استادکاران بسیار ماهری در این ساختمان همکاری داشتهاند تا چنین میراث هنری شگفتانگیزی از خود باقی گذارند که مایةسربلندی و افتخار نسلهای بعدی باشد.
