دریاچه ارومیه

استان آذربایجان غربی بزرگترین دریاچۀ کشور یعنی دریاچۀ ارومیه را در کنار خود جای داده است. این دریاچه، با مختصات جغرافیایی 37 درجه و 10 دقیقه تا 38 درجه و 20 دقیقۀ عرض شمالی، و 45 درجه و 10 دقیقه تا 46 درجۀ طول شرقی، در ارتفاع 1267 متری از سطح دریا واقع شده است. این دریاچه شبیه گودال تقریباً مستطیلی است که در غرب فلات آذربایجان از شمال به جنوب کشیده شده است. دریاچۀ ارومیه در کتب پهلوی باستانی «چی چست»، در شاهنامه «خنجست»، در نزهۀ‌القلوب «دریای شور» و در آثار به جای مانده از آشوری‌ها و مادها «ریما» (دریای افول خورشید) خوانده و نوشته شده است. دریاچۀ ارومیه که تقسیم طبیعی آذربایجان غربی و شرقی را موجب شده است، آب‌های حوضه‌ای به مساحت 3500 کیلومترمربع از فلات آذربایجان را جذب می‌کند.

این دریاچه در دورۀ ائوسن (اولین دوره از دوران سوم زمین‌شناسی) تشکیل شده و وسعت آن در زمان کم آبی 4000 و در مواقع پرآبی 6000 کیلومترمربع می‌باشد. طول آن حدود 130 تا 140 کیلومتر و عرض آن بین 15 تا 50 کیلومتر متغیر است. کمترین پهنای دریاچه در شمال شرقی ارومیه مقابل جزیرۀ اسلامی (شاهی) قرار دارد. عمق متوسط دریاچه را 50 الی 60 متر تخمین زده‌اند، لیکن این میزان در قسمت شمال غربی در مواقع کم‌آبی به 14 متر نیز می‌رسد. گنجایش آن دو میلیارد مترمکعب و وزن مخصوص آن 55/11 و هر مترمکعب آن به هنگام کم‌آبی 155 کیلوگرم و در موقع پرآبی 3/111 کیلوگرم املاح دارد که قسمت اعظم آن را کلرورها، یدورها و برمورهای سدیم و منیزیم، سولفات منیزیم، سولفات سدیم و منیزیم و آهن تشکیل می‌دهند. مواد خارجی محلول در لجن‌زارها 188 گرم در لیتر است.

آب دریاچۀ ارومیه بی‌نهایت شور و میزان نمک محلول آن دو برابر اقیانوس‌ها است. از این روی هیچ ماهی و نرم‌تنی به جز گونۀ سخت‌پوستان، و هیچ رستنی به جز جلبک‌های کبود «سیانوفه» در آن زندگی نمی‌کنند. به همین علت نیز آب آن هیچ‌وقت یخ نمی‌زند. از زمان‌های قدیم آب دریاچۀ ارومیه به علت املاحی که در آن محلول است، مورد توجه بیماران امراض جلدی و اطباء محل بوده است. پزشکان استفاده از آب دریاچه (مخصوصا از لجن آن) را به بعضی از بیماران خود توصیه می‌کردند. از گِل‌های طبی در درمان این بیماری‌ها استفاده می‌شود: درد بندها، پی‌ها و ماهیچه‌ها (بر اثر رماتیسم یا عفونت) و بعضی از بیماری‌های زنانه و نیز درمان ضربه‌های وارده به استخوان‌ها، بندها و قسمت‌های نرم‌اندام.

استفاده از آب و گِل دریاچۀ ارومیه توسط مردم محل و مسافرین سایر شهرهای ایران، از زمان‌های قدیم معمول بوده است. فصل آب‌تنی معمولاً از اوایل تیر تا نیمۀ دوم مرداد طول می‌کشد و از این زمان به بعد آب دریاچه سرد می‌شود. پس از جنگ جهانی دوم و تأسیس بیمارستان صلیب سرخ شوروی سابق در تهران، از طرف این بیمارستان شعبه‌ای جهت معالجۀ بیماران با گِل دریاچۀ ارومیه تأسیس شده بود. اتاقک‌های کوچک با درجۀ حرارت معین در بیمارستان وجود داشت که در هر سال گِل دریاچه را در ظروف سربسته به بیمارستان حمل می‌کردند و در این اتاقک‌ها طبق دستور پزشک، اعضای بدن بیمار را گل می‌گرفتند و این عمل طبق برنامۀ معین و بنا به ضرورت برای هر مریض چندین بار تکرار می‌شد تا مریض بهبودی حاصل کند.

در سواحل دریاچۀ ارومیه چندین بندر از سال‌های گذشته جهت پهلو گرفتن کشتی‌ها و سواره و پیاده کردن مسافران و بارگیری و تخلیۀ بار ایجاد شده است. دریاچۀ ارومیه دارای جزایر و شبه جزیره‌های متعددی است که از اهمیت توریستی قابل توجهی برخوردارند. این دریاچه دارای 102 جزیرۀ کوچک و بزرگ با صخره‌های سنگی بدون سکنه (غیر از جزیرۀ اسلامی) می‌باشد که محل تخم‌گذاری انواع پرندگان مهاجر و آبزی است. جزایر غیرمسکونی که جزو پارک ملی دریاچه به شمار می‌روند عبارتند از: کبودان (قویون داغی)، اشک، اسپیر و آرزو.

کلیۀ این جزایر در نیمۀ جنوبی دریاچه واقع و از طرف سازمان جهانی یونسکو به عنوان یکی از 59 منطقۀ ذخایر طبیعی جهان معرفی و ثبت شده است و دارای لوح مخصوص پارک‌ها است. به همین جهت نیز از طرف سازمان حفاظت محیط زیست ورود غیرمجاز برای شکار و صید، بهره‌برداری از معادن و استخراج نمک، شخم اراضی جزایر غیرمسکونی، استفاده از حریم پارک ملی و سایر بهره‌برداری‌ها از طرف اشخاص و مؤسسات (به استثنای سازمان و بنادر کشتیرانی) ممنوع شده است.